گذری بر رمان «مهرگیاه» اثر امیرحسن چهل‎تن

گذری بر رمان «مهرگیاه» اثر امیرحسن چهل‎تن

توجه به مسائل اجتماعی در رمان‌های فارسی، پیشینه‌ای به قدمت عمر رمان دارد، به گونه‌ای که رمـان رئالیسـتی یکـی از مطرح ترین انواع ژانر رمان در ایران بوده است. در سال‌های اخیر، رمان‌های موفقی نگاشته شده است که در عـین توجه به مسائل اجتماعی، ویژگی‌های رمان مدرن را نیز دارا بوده است.

امیرحسن چهل‌تن، متولد ۹ مهر ،۱۳۳۵ نویسنده‌ی ایرانی و عضو کانون نویسندگان ایران است. او از دهه‌ی پنجاه به عرصه‌ی داستان‌نویسی ایران گام نهاده و آثار متعددی درحوزه‌ی رمان و داستان کوتاه تألیف کرد. بهره‌گیری از تمهیدات روایی، به آثار او ساختار ویژه‌ای داده که از منظر روایت‌شناسی قابل تأمل است. رمان‌های «روضه قاسم»، «تالار آیینه»، «مهرگیاه»، «عشق و بانوی ناتمام»، «تهران، شهر بی آسمان»، «سپیده‌دم ایرانی»، مجموعه داستان: «صیغه»، «دخیل بر پنجره فولاد»، «دیگر کسی صدایم نزد»، «چیزی به فردا نمانده‌است» و «ساعت پنج برای مردن دیر است» از جمله آثار این نویسنده است که می‌توان به آن اشاره کرد.

زنان در آثار چهلتن، جایگاه ویژه‌ای دارند. او  فضاهای زنانه را خوب می‌شناسد و یا به نوعی متناسب با این فضا، پتانسیل بیشتری برای قصه‌پردازی دارد.

رمان «مهرگیاه» یکی از همین رمان‌هاست که تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران معاصر را با داستان زنانی پیوند می‌زند که زندگی‌شان به نحوی با وقایع سیاسی گره خورده است. داستان «مهرگیاه» در حوالی شهریور ۱۳۲۰ خورشیدی هم‌زمان با ورود متفقین به ایران اتفاق می‌افتد. شخصیت‌های اصلی این رمان، شمس‌الضحی و رفعت، زنان تنها و شکست‌خورده‌ای هستند که سرنوشت‌شان به نحوی با وقایع سیاسی کشور در آغاز دهه‌ی ٢٠ پیوند خورده است. این دو زن گرچه  به لحاظ ساختاری با یکدیگر متفاوت‌اند اما وجه اشتراک‌شان همان تنهایی و شکست است و بیم‌هایی که جهان مردانه به جان‌شان انداخته است.

پدر نظامی شمس‌الضحی و همسر رفعت، نماد مردان مقتدر و بی‌توجه به خانواده را نمایه می‌کنند. شمس‌الضحی در پطرزبورگ مامایی خوانده و در ایران در همین تخصص کار می‌کند، رفعت نیز پس از تحصیل در بیروت به عنوان مترجم در اداره‌ای استخدام شده است. رفعت زن زیبایی است که با وجود لطمه دیدن از مردان، همچنان نگاهی سنتی‌تر نسبت به زن و نقش‌های جنسیتی آنان دارد و در آرزوی زندگی در سایه‌ی یک مرد است؛ شمس‌الضحی اما به دلیل تربیت مردستیز مادر و آزردگی از رفتار خشن پدر، از نقش همسر بودن دوری نموده و تمام زندگی‌اش را در تنهایی سپری می‌کند.

 رمان «مهرگیاه»، زندگی زنان تحصیل‌کرده و مستقل را در بستر تاریخی عصر قاجار روایت می‌کند. دو شخصیت اصلی زن داستان که دختردایی و دخترعمه نیز هستند، نمایانگر  حضور اجتماعی زنان در  دانشگاه، ادارات دولتی و اجتماع‌ست. اما از سویی دیگر این دو زن در عین استقلال، در هر دو بخش زندگی شخصی و اجتماعی تحت‌تاثیر حضور مستبدانه‌ی  مردانه هستند. داستان این کتاب که در دوره‌‌ای به ظاهر مدرن اتفاق افتاده اما حکایت جامعه‌ای سخت مردسالار است. به بیانی دیگر «مهرگیاه» روایت‌گر زندگی و احساسات زن ‌مدرن‌ در آغاز ورود مدرنیته به جامعه است. جامعه‌ای که رو به‌تحول ولی همچنان عقب‌مانده و درمانده است…

مخاطب در این رمان با حجم از تداعی، ‌ابهام و سرگردانی روبروست. چهل‌تن در اغلب موارد با تغییر زاویه‌ی دید و سود جستن از شیوه‌ی بیانی خاص به توصیف محتویات ذهنی زنان داستان می‌پردازد.  چهل‌تن در مهرگیاه، آشفتگی و تشویش ذهنی اشخاص را با تلفیق زندگی شخصی با  اوضاع سیاسی-اجتماعی ایران در آن سال‌ها هم‌سو نموده  و با انتخاب هوشمندانه‌ی زمان، مکان و صحنه مناسب، به جذابیت اثر خود افزوده است.

در نهایت آن‌که چهل‌تن، با استفاده از شیوه‌های نوگرایی در روایت، زاویه‌ی دید، صحنه‌پردازی و مانند آن، از اصول داستان‌نویسی سنتی فاصله گرفته و بر اساس جریان سیال ذهن رمانی مدرن آفریده است.

نویسنده: الهام کیانپور

• چهل‌تن، امیرحسن،(۱۳۹۶) مهرگیاه، چاپ چهارم، تهران: نگاه.

نوشته گذری بر رمان «مهرگیاه» اثر امیرحسن چهل‎تن اولین بار در روزنامه اینترنتی برداشت بلند. پدیدار شد.